در هفته‌های اخیر و پس از جنگ دوازده روزه میان ایران و اسراییل ، بازگشت اجباری هزاران مهاجر افغان از جمهوری اسلامی ایران واکنش‌های گسترده‌ای را در میان شهروندان، فعالان حقوق بشر و نهادهای مدنی افغانستان برانگیخته است. بسیاری از شهروندان افغان این اقدام را تحقیرآمیز و بی‌توجهی به اصول حقوق بین‌الملل دانسته و از آن انتقاد کرده‌اند.
بر اساس گزارش منابع محلی و رسانه‌ها، تنها درهفته گذشته، هزاران مهاجر افغان بدون بررسی قانونی یا فراهم‌کردن زمینه‌ای برای بازگشت داوطلبانه، از مرزهای ایران اخراج شده‌اند. در بسیاری موارد، زنان، کودکان، سالمندان و حتی افرادی که سال‌ها در ایران اقامت قانونی داشتند نیز شامل این اخراج‌ها شده‌اند. تصاویر و روایت‌هایی که در رسانه‌های اجتماعی منتشر شده، نشان می‌دهد که این اخراج‌ها اغلب با برخورد تحقیرآمیز مأموران همراه بوده است.
ایران یکی از کشورهای میزبان اصلی مهاجران افغان در چهار دهه گذشته بوده است. پس از تهاجم شوروی، جنگ‌های داخلی دهه ۹۰ میلادی، و سقوط کابل در سال ۲۰۲۱، میلیون‌ها افغان برای نجات جان خود به ایران پناه بردند. با این حال، حضور آنان همواره با مشکلاتی چون کارهای شاقه، نبود حق اقامت رسمی، محدودیت در آموزش و درمان، تبعیض ساختاری، و ترس از اخراج ناگهانی همراه بوده است.
اکنون، با افزایش فشارهای اقتصادی داخلی در ایران و سیاست‌های سخت‌گیرانه مهاجرتی، روند بازداشت، زندانی‌سازی و اخراج مهاجران افغان شدت گرفته است. فعالان مدنی این وضعیت را «نوعی مجازات جمعی» و «بی‌توجهی کامل به وضعیت بحرانی افغانستان» می‌دانند.
در افغانستان، واکنش‌ها به این رفتار ایران گسترده بوده است. شماری از کاربران شبکه‌های اجتماعی این اقدام را ظالمانه و خشم خود را ابراز کرده‌اند. برخی از فعالان حقوق بشری خواستار موضع‌گیری جدی سازمان ملل، کمیساریای عالی پناهندگان و سایر نهادهای بین‌المللی در قبال رفتار ایران با مهاجران افغان شده‌اند.
یکی از شهروندان کابل در واکنش به این اقدامات گفت:
«ما افغان‌ها بیش از چهل سال است که در ساخت و ساز، کشاورزی، خدمات و مشاغل سخت در ایران زحمت می‌کشیم. اما امروز بدون قدرشناسی، با توهین و تحقیر، بیرون انداخته می‌شویم.»
منتقدان معتقدند نهادهای بین‌المللی باید در برابر نقض حقوق مهاجران افغان در ایران سکوت نکنند. طبق کنوانسیون‌های بین‌المللی، اخراج جمعی و اجباری مهاجران بدون بررسی پرونده پناهندگی آنان، ممنوع است. همچنین، بازگرداندن اجباری افراد به کشوری که در آن خطر شکنجه، پیگرد یا مرگ تهدیدشان می‌کند، نقض اصل «عدم بازگشت اجباری» تلقی می‌شود.
با افزایش اخراج‌ها، فشار بر مرزهای افغانستان نیز افزایش یافته است.ولایات نیمروز، فراه و هرات در غرب کشور شاهد ورود صدها خانواده نیازمند و بی‌سرپناه هستند. نهادهای حقوق بشری هشدار داده‌اند که نبود امکانات غذایی، بهداشتی و سرپناه در افغانستان می‌تواند به یک بحران انسانی تمام‌عیار منجر شود.
سیاست اخراج مهاجران افغان از ایران نه تنها موجب بحران انسانی، که باعث تعمیق شکاف تاریخی میان دو ملت همسایه شده است. در حالی‌که افغانستان در شرایط سیاسی و اقتصادی بسیار دشواری به‌سر می‌برد، اقدام ایران در بازگرداندن اجباری مهاجران، نشانگر بی‌توجهی به مسئولیت‌های بین‌المللی در قبال پناه‌جویان است.
فعالان افغان و نهادهای حقوق بشری خواستار آن‌اند که جامعه جهانی هرچه زودتر وارد عمل شود، تا از ادامه این روند جلوگیری کرده و امنیت، کرامت و حقوق اولیه مهاجران افغان در کشور میزبان تضمین گردد.
ندیم احمدی
