محرومیت از تحصیل برای دختران در افغانستان، به‌ویژه پس از تسلط دوباره طالبان بر کشور در سال 2021، به یکی از بزرگ‌ترین و بحرانی‌ترین چالش‌های اجتماعی و انسانی تبدیل شده است. این سیاست محدودکننده، نه تنها حقوق انسانی و بشری زنان و دختران افغانستان را نقض می‌کند، بلکه تهدیدی جدی برای آینده اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور محسوب می‌شود. در این گزارش، به بررسی دلایل، پیامدها و چالش‌های ناشی از این محرومیت پرداخته می‌شود و تأثیر آن بر زندگی دختران و زنان افغانستان در ابعاد مختلف مورد بررسی قرار می‌گیرد.
یکی از مهم‌ترین دلایل محرومیت زنان از تحصیل، دیدگاه‌های ایدئولوژیک و مذهبی طالبان است. طالبان خود را بر اساس تفسیر خاصی از شریعت اسلامی و اصول فقهی خود معتقدند که آموزش برای زنان و دختران باید محدود به حوزه‌های خاصی باشد و از نظر آن‌ها، آموزش عمومی دختران در مقاطع بالاتر با اصول شرعی و اسلامی مغایرت دارد. طالبان به‌ویژه بر لزوم رعایت «حجاب اسلامی» و تفکیک جنسیتی در محیط‌های آموزشی تأکید دارند و معتقدند که آموزش دختران در مدارس مختلط یا دانشگاه‌ها ممکن است باعث آسیب به اصول مذهبی و فرهنگی شود.
دوران نخست حکومت طالبان (1996-2001) نیز شاهد مشابهی از محرومیت زنان از تحصیل بود. در آن زمان، طالبان مدارس دخترانه را تعطیل کردند و زنان را از بسیاری از حقوق انسانی و اجتماعی خود محروم کردند. با بازگشت طالبان به قدرت در 2021، بسیاری از این سیاست‌ها دوباره اجرا شد. این امر نشان‌دهنده تداوم سیاست‌های سرکوبگرانه طالبان نسبت به زنان است.
محرومیت از تحصیل دختران، تأثیرات منفی عمیقی بر ساختار اجتماعی افغانستان گذاشته است. آموزش به عنوان یک ابزار اساسی برای تقویت نقش اجتماعی افراد عمل می‌کند، اما محروم کردن نیمی از جمعیت از این حق، می‌تواند به انزوا و ناتوانی اجتماعی دختران منجر شود. در این شرایط، بسیاری از دختران نه تنها از فرصت‌های پیشرفت فردی بلکه از نقش‌های اجتماعی خود نیز محروم می‌شوند.
محرومیت از تحصیل؛ نقض حقوق بنیادین دختران افغانستان
محرومیت از تحصیل برای دختران افغانستان، یکی از شدیدترین و بی‌رحمانه‌ترین نقض‌های حقوق بشر در جهان به شمار می‌رود. از زمان بازگشت طالبان به قدرت در سال 2021، مدارس دخترانه در سراسر کشور بسته شدند و دسترسی دختران به آموزش عالی نیز به‌طور کامل مسدود گردید. طالبان در توجیه این اقدام، بر پایه تفسیر خاص خود از شریعت اسلامی و اصول فرهنگی، آموزش دختران را مخالف با «نظم اسلامی» عنوان کرده و به‌ویژه تأکید دارند که تحصیل دختران باید محدود به شرایط خاصی باشد.
این تصمیم نه تنها مخالف حقوق بشر است بلکه به‌طور مستقیم مانع از تحقق حق تحصیل، که یکی از حقوق اساسی بشر به شمار می‌رود، برای دختران می‌شود. آموزش برای دختران و زنان، نه تنها در جهت ارتقای سطح زندگی آنان بلکه در راستای توسعه اجتماعی و اقتصادی جامعه نیز نقش حیاتی ایفا می‌کند. به همین دلیل، محرومیت از تحصیل نه تنها یک فاجعه انسانی است، بلکه جامعه افغانستان را در مسیر عقب‌ماندگی شدید قرار می‌دهد.
یکی دیگر از پیامدهای مهم محرومیت از تحصیل، آسیب‌های روانی عمیق و غیرقابل جبرانی است که بر دختران افغانستان وارد می‌شود. بسیاری از دختران که پیش از این به امید آینده‌ای روشن و بهتر در حال تحصیل بودند، اکنون با احساس سرخوردگی، اضطراب، افسردگی و بی‌ارزشی دست و پنجه نرم می‌کنند. این وضعیت به‌ویژه برای نوجوانان و جوانانی که در مرحله شکل‌گیری هویت و شخصیت خود قرار دارند، خطرناک‌تر است.
همچنین محرومیت تحصیل دختران ،سرخوردگی و بی‌اعتمادی به آینده از جمله احساساتی است که در بسیاری از دختران وجود دارد. آن‌ها اکنون نه تنها از فرصت‌های آموزشی بلکه از فرصت‌های فردی و اجتماعی نیز محروم شده‌اند. بسیاری از آن‌ها اعلام کرده‌اند که به دلیل بسته بودن مدارس، احساس می‌کنند که دیگر هیچ آینده‌ای ندارند و رویاهایشان در حال نابودی است.
از سوی دیگر، محرومیت از آموزش به افزایش شکاف‌های اجتماعی و فرهنگی در جامعه می‌انجامد. در جوامعی که دختران به تحصیل نمی‌رسند، در عمل فرصت‌های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی برای آن‌ها مسدود می‌شود و به تدریج جامعه از توانمندی‌های نیمی از جمعیت خود محروم می‌گردد.
با این حال ،تحصیل دختران نه تنها برای آن‌ها بلکه برای اقتصاد کل کشور نیز حیاتی است. طبق مطالعات و تحقیقات جهانی، افزایش میزان تحصیل زنان و دختران در هر کشور موجب رشد اقتصادی و کاهش فقر می‌شود. در افغانستان اما، به دلیل محرومیت دختران از آموزش، این روند برعکس است و باعث از دست رفتن نیروی کار ماهر و متخصص در جامعه شده است .
بنا برین اگر دختران فرصت تحصیل پیدا کنند، آن‌ها می‌توانند در بازار کار فعال شده و به افزایش تولید و بهره‌وری کمک کنند. از دست دادن این پتانسیل نه تنها باعث کاهش درآمد فردی و خانوادگی می‌شود، بلکه به‌طور کلی رشد اقتصادی کشور را نیز متوقف می‌کند. به علاوه، زنان تحصیل‌کرده می‌توانند در بهبود وضعیت بهداشتی و اجتماعی کشور نقش مؤثری ایفا کنند، اما در شرایط فعلی، محرومیت آن‌ها از تحصیل این فرصت‌ها را از دست می‌دهد.
یکی دیگر از پیامدهای منفی محرومیت از تحصیل برای دختران، تقویت الگوهای سنتی و تحجر در جامعه است. در افغانستان، جوامع زیادی هستند که به‌طور تاریخی نسبت به آموزش دختران مقاومت نشان داده‌اند و همچنان بر نقش سنتی زنان در خانواده و خانه‌داری تأکید دارند. این نگرش‌ها به‌ویژه در مناطق دورافتاده و روستایی بیشتر مشاهده می‌شود و محرومیت از تحصیل دختران تنها باعث تقویت این الگوهای سنتی می‌شود.
به این ترتیب، جامعه افغانستان با چالش‌هایی جدی در مواجهه با ایده‌های جدید و تحولات اجتماعی روبرو است. در دنیای امروز، جوامعی که زنان و دختران آن‌ها از آموزش و فرصت‌های برابر برخوردار نباشند، نمی‌توانند در مسیر توسعه و پیشرفت اجتماعی گام بردارند.
پیامدهای سیاسی و حکومتی:
محرومیت دختران از تحصیل علاوه بر اثرات فردی و اجتماعی، تأثیرات عمیقی بر سیاست و حکمرانی در افغانستان دارد. زنان و دختران تحصیل کرده می‌توانند در فرآیندهای تصمیم‌گیری اجتماعی و سیاسی نقش داشته باشند، اما محرومیت آن‌ها از آموزش، مانع از مشارکت آنان در امور کشور می‌شود. این وضعیت به‌ویژه در شرایطی که افغانستان نیازمند اصلاحات و تغییرات جدی در ساختار حکومتی است، وضعیت را پیچیده‌تر و بحرانی‌تر می‌سازد.
با عدم حضور زنان در سطوح مدیریتی و تصمیم‌گیری، سیاست‌های حکومتی نمی‌توانند به تمامی نیازهای جامعه پاسخ دهند و این خود به ضعف حکمرانی و تداوم نظام‌های ناعادلانه منتهی می‌شود.
راهکارها و پیشنهادات:
برای مقابله با این بحران و کاهش پیامدهای آن، چندین اقدام ضروری وجود دارد:
1. فراهم کردن فرصت‌های آموزشی برای دختران: نیاز است که نهادهای بین‌المللی و دولتی اقدامات فوری برای بازگشایی مدارس دخترانه و تأمین امکانات آموزشی ویژه برای دختران در مناطق مختلف افغانستان انجام دهند.
2. حمایت‌های بین‌المللی: سازمان‌های جهانی باید فشار بیشتری بر حکومت طالبان وارد کنند تا شرایط آموزشی برای دختران بهبود یابد و زمینه برای دسترسی آنان به فرصت‌های آموزشی فراهم شود.
3. آگاهی‌بخشی به جامعه: ایجاد کمپین‌های آگاهی‌بخشی در سطح ملی و محلی می‌تواند به تغییر نگرش‌ها نسبت به اهمیت آموزش دختران و نقش آن در توسعه کشور کمک کند.
4. تقویت نقش‌آفرینی زنان در سیاست و جامعه: برای ایجاد تغییرات مثبت در جامعه، باید نقش اجتماعی و سیاسی زنان تقویت شود و به آن‌ها آموزش‌های لازم برای مشارکت فعال در تصمیم‌گیری‌های اجتماعی و سیاسی داده شود.
برخی تحلیلگران معتقدند که طالبان از مذهب به عنوان ابزاری برای کنترل اجتماعی و سیاسی استفاده می‌کنند. به‌ویژه در جوامع با تحصیلات پایین، مذهب می‌تواند ابزاری برای ایجاد اطاعت و تسلیم در برابر قدرت حاکم باشد. محدود کردن حقوق زنان، از جمله دسترسی به آموزش، یکی از روش‌های طالبان برای تقویت تسلط خود بر جامعه و حفظ قدرت است. با اعمال چنین محدودیت‌هایی، طالبان قادرند تا جامعه را تحت کنترل بیشتری قرار دهند و از تحولات و تغییرات اجتماعی جلوگیری کنند.
محرومیت دختران از تحصیل علاوه بر تأثیرات فردی و اجتماعی، تأثیرات منفی زیادی در عرصه سیاست و حکمرانی کشور نیز به همراه داشته است. در جوامعی که زنان توانایی دسترسی به آموزش دارند، آن‌ها می‌توانند در تصمیم‌گیری‌های اجتماعی و سیاسی مشارکت کنند و نقش فعالی در تغییرات سیاسی ایفا نمایند. اما در افغانستان، حذف دختران از سیستم آموزشی نه تنها مانع از رشد و پیشرفت فردی آن‌ها می‌شود بلکه باعث می‌شود که آن‌ها از درک و مشارکت در مسائل سیاسی و حکومتی بی‌بهره باشند.
محرومیت زنان از تحصیل در افغانستان یک مسئله پیچیده است که از ترکیب عواملی چون نگرش‌های مذهبی و فرهنگی، ایدئولوژی سیاسی، شرایط اجتماعی و اقتصادی و تاریخ سرکوب زنان نشأت می‌گیرد. این محدودیت‌ها نه تنها به نقض حقوق بشر منجر می‌شود، بلکه به آسیب‌های روانی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی گسترده‌ای برای زنان و جامعه افغانستان منتهی می‌شود. برای تغییر این وضعیت، نیاز به تغییرات اساسی در نگرش‌ها، سیاست‌ها و شرایط اجتماعی و اقتصادی است تا به دختران و زنان افغانستان فرصت‌های برابر برای آموزش و پیشرفت فراهم شود.
با این حال ،محرومیت از تحصیل برای دختران افغانستان نه تنها یک بحران انسانی و اجتماعی است، بلکه تهدیدی جدی برای آینده کشور به شمار می‌رود. این محرومیت‌ها با اثرات منفی روانی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی گسترده‌ای همراه است که می‌تواند تأثیرات جبران‌ناپذیری بر نسل‌های آینده بگذارد. برای جلوگیری از تداوم این وضعیت و پیشرفت افغانستان، نیاز است که تمامی نهادها و افراد جامعه برای ایجاد فرصت‌های آموزشی و برابر برای دختران همکاری کنند.
جواد رسولی
