افغانستان، کشوری که در سال‌های اخیر دستخوش تغییرات اساسی در ساختار حکومتی خود بوده است، اکنون با بحران‌های عمیق اجتماعی و سیاسی مواجه است. با بازگشت طالبان به قدرت در آگوست 2021، آزادی رسانه‌ها و حقوق خبرنگاران به‌طور جدی تحت فشار و سرکوب سیستماتیک قرار گرفته است. در بیش از سه سال گذشته، طالبان با استفاده از سیاست‌های سرکوبگرانه و اعمال محدودیت‌های گسترده، تلاش کرده‌اند فضای اطلاع‌رسانی را به حداقل برسانند و کنترل شدیدی بر جریان اطلاعات داشته باشند. این گزارش به بررسی چالش‌ها و محدودیت‌هایی که رسانه‌ها و خبرنگاران در افغانستان با آن روبه‌رو هستند می‌پردازد و تأثیرات این سرکوب‌ها بر جامعه و نظام اطلاع‌رسانی کشور را تحلیل می‌کند.
از آغاز حاکمیت طالبان، این گروه اقدام به وضع سیاست‌هایی کرده است که نه‌تنها آزادی بیان را نقض می‌کند، بلکه به‌طور مستقیم بر فعالیت‌های رسانه‌ای تأثیر می‌گذارد. برخی از این محدودیت‌ها عبارتند از:
ممنوعیت عکاسی و فیلم‌برداری: یکی از اقدام‌های جنجالی طالبان، ممنوعیت عکاسی و فیلم‌برداری از موجودات زنده در سطح عمومی و به‌ویژه در رسانه‌هاست. این تصمیم به‌طور مستقیم بر رسانه‌های تصویری تأثیر گذاشته و به رسانه‌ها دستور داده شده است که به رسانه‌های صوتی تبدیل شوند. به گفته خبرنگاران، این اقدام افغانستان را به سمت کوری و بی‌صدایی سوق می‌دهد و به معنای از دست رفتن قدرت تصویرسازی و نمایش واقعیات اجتماعی در رسانه‌هاست.
سانسور شدید و کنترل اطلاعات: طالبان به‌صورت سیستماتیک تلاش می‌کنند که دسترسی به اطلاعات را محدود کنند. خبرنگاران تحت فشار هستند تا تنها اطلاعاتی را منتشر کنند که مطابق با خواست طالبان باشد. این شرایط به گونه‌ای پیش رفته است که خبرنگاران به نقل‌قول‌نگاران طالبان تبدیل شده‌اند و هر گونه انتقاد یا اشاره به واقعیت‌های اجتماعی با عواقب جدی مواجه خواهد شد. این سیاست‌ها، جو ترسی را در میان خبرنگاران ایجاد کرده که بر نتیجه‌گیری‌های خبری و کیفیت گزارش‌ها تأثیر منفی می‌گذارد.
خشونت و تهدید علیه خبرنگاران: با وجود ادعاهای طالبان در مورد رعایت حقوق بشر و آزادی بیان، آمارها نشان می‌دهد که این گروه به صورت مداوم خبرنگاران را مورد تهدید و خشونت قرار می‌دهد. طبق گزارش‌ها، از آگوست 2021 تا کنون، دست‌کم 447 مورد نقض حقوق خبرنگاران شامل قتل، تهدید و بازداشت‌های غیرقانونی ثبت شده است. این آمار نه تنها نمایانگر بی‌احترامی به حقوق خبرنگاران است، بلکه نشان‌دهنده شرایط ناامنی است که روزنامه‌نگاران در آن زندگی می‌کنند.
ممنوعیت فعالیت‌های فرهنگی و هنری: طالبان همچنین پخش سریال‌های خارجی، برنامه‌های موسیقی و هرگونه فعالیت فرهنگی را ممنوع کرده‌اند. این محدودیت‌ها تأثیر منفی بر روی فرهنگ و هنر در افغانستان دارد و باعث می‌شود که جامعه از ابراز نظرات و احساسات خود محروم گردد. بدون شک، این اقدام موجب تنزل سطح فرهنگی و اجتماعی جامعه می‌شود.
کنترل شدید بر محتوای نشرات: رسانه‌ها اکنون موظف هستند که محتوای برنامه‌های سیاسی خود را قبل از نشر به مقامات طالبان ارائه دهند و تنها پس از تأیید آن‌ها مجاز به پخش هستند. این محدودیت به معنای نبود فضای انتقادی در رسانه‌هاست و باعث می‌شود که هیچ نقد و اعتراضی نسبت به عملکرد طالبان در رسانه‌ها وجود نداشته باشد.
در این شرایط دشوار، برخی خبرنگاران با وجود تمامی چالش‌ها به تلاش خود ادامه می‌دهند و می‌کوشند تا صدای مردم افغانستان باشند. فهمیه حیدری (مستعار)، یکی از خبرنگاران، می‌گوید: «عدم دسترسی به اطلاعات به‌موقع، یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های ماست. ما مجبوریم اعداد و آمار را که طالبان ارائه می‌دهند، گزارش کنیم و هرگز نمی‌توانیم واقعیت‌ها را به‌طور کامل بیان کنیم.» این چالش‌ها، به‌ویژه برای خبرنگاران زن، سخت‌تر است، زیرا آن‌ها با محدودیت‌های بیشتری مواجه‌اند.
با توجه به وضعیت بحرانی رسانه‌ها در افغانستان، نقش سازمان‌های بین‌المللی و نهادهای حقوق بشری از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این نهادها باید به شدت به این وضعیت واکنش نشان دهند و فشار بیشتری بر طالبان وارد کنند تا به حقوق اولیه خبرنگاران احترام بگذارند و از سیاست‌های سرکوبگرانه خود دست بردارند. در این راستا، گزارشگران بدون مرز اخیراً افغانستان را در قعر جدول آزادی مطبوعات در جهان قرار داده‌اند که نشان‌دهنده وضعیت بحرانی و بحرانی‌تر شدن شرایط رسانه‌ای در این کشور است.
سفارت ایالات متحده در کابل نیز به‌مناسبت روز جهانی «پایان دادن به معافیت از مجازات جرایم علیه خبرنگاران»، اعلام کرد که خبرنگاران در معرض تهدید، خشونت و ارعاب قرار دارند و خواستار تأمین امنیت و حفاظت از آن‌ها شده است. این سازمان‌ها باید به‌طور مداوم بر وضعیت خبرنگاران و رسانه‌ها نظارت داشته و در صورت لزوم، اقداماتی را به‌منظور حمایت از آن‌ها به اجرا بگذارند.
درهمین حال کمیساریای عالی حقوق بشر سازمان ملل متحد در گزارش‌های متعدد خود تأکید کرده است که اقدامات طالبان در سرکوب آزادی بیان و ایجاد محدودیت‌های شدید بر فعالیت‌های رسانه‌ای، نقض آشکار ماده ۱۹ اعلامیه جهانی حقوق بشر است. این ماده تصریح می‌کند که هر انسانی حق آزادی بیان و دسترسی به اطلاعات دارد. سازمان ملل از طالبان خواسته است تا به تعهدات بین‌المللی خود احترام بگذارد و به حقوق خبرنگاران و رسانه‌ها پایبند باشد.
اتحادیه اروپا با صدور بیانیه‌هایی نسبت به تضعیف آزادی‌های بنیادین در افغانستان اعتراض کرده و اقدامات طالبان را ناقض اصول حقوق بشر و دموکراسی دانسته است. کشورهای عضو این اتحادیه اعلام کرده‌اند که بدون تضمین آزادی بیان و حمایت از رسانه‌ها، آینده افغانستان در هاله‌ای از ابهام و عقب‌گرد قرار خواهد گرفت.
گزارشگران بدون مرز (RSF) در گزارش‌های اخیر خود، افغانستان را یکی از بدترین کشورهای جهان برای فعالیت خبرنگاران معرفی کرده و اقدامات طالبان را عامل این وضعیت دانسته‌اند. این سازمان با اشاره به تعداد قابل توجهی از بازداشت‌ها، خشونت‌ها و تهدیدات علیه خبرنگاران، تأکید کرده است که محدودیت‌های اعمال شده توسط طالبان ناقض ماده ۱۹ میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی است که آزادی بیان و انتشار اطلاعات را به‌عنوان حقوق اساسی انسان‌ها تضمین می‌کند.
سیاست‌های سرکوبگرانه طالبان نه تنها مغایر با اعلامیه جهانی حقوق بشر و میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی است، بلکه با مفاد کنوانسیون‌های بین‌المللی مرتبط با آزادی رسانه‌ها نیز در تضاد است. بر اساس ماده ۱۰ کنوانسیون اروپایی حقوق بشر و مفاد مشابه در سایر کنوانسیون‌های بین‌المللی، آزادی بیان و آزادی رسانه‌ها جزء حقوق غیرقابل انکار بشری به شمار می‌آید. اقدامات طالبان، از جمله سانسور، خشونت علیه خبرنگاران، و ممنوعیت‌های فرهنگی و هنری، به وضوح این قوانین را نقض می‌کند.
بنا به وضعیت بحرانی آزادی رسانه‌ها در افغانستان، جامعه بین‌المللی باید به تلاش‌های خود برای فشار بر طالبان جهت تضمین حقوق خبرنگاران و رسانه‌ها ادامه دهد. حفظ آزادی بیان و امنیت خبرنگاران، نه تنها برای اطلاع‌رسانی درست و دقیق، بلکه برای پیشبرد دموکراسی و حفظ جامعه مدنی ضروری است. اگر این وضعیت ادامه یابد، افغانستان به‌زودی به کشوری تبدیل خواهد شد که هیچ صدایی در آن وجود ندارد و جامعه‌ای که از دیدن تصویر واقعی خود محروم شده است. خبرنگاران و رسانه‌ها به عنوان رکن‌های اساسی دموکراسی و جامعه مدنی باید مورد حمایت قرار گیرند تا بتوانند نقش خود را در ارائه اطلاعات صحیح و واقعی به جامعه ایفا کنند.
حامیه نادری
