فولکر ترک، کمیشنر عالی حقوق بشر سازمان ملل، روز جمعه، ۲۷ سرطان ۱۴۰۴، در اظهاراتی تکان‌دهنده اعلام کرد که در هفت ماه گذشته، بیش از ۱.۹ میلیون مهاجر افغان از ایران و پاکستان به اجبار به افغانستان بازگردانده شده‌اند. این آمار شامل بیش از ۱.۵ میلیون نفر از ایران و بیش از ۳۰۰ هزار نفر از پاکستان است. ترک هشدار داد که این اخراج‌های گسترده، نقض آشکار قوانین بین‌المللی است و می‌تواند پیامدهای فاجعه‌بار انسانی و حقوق بشری در افغانستان به دنبال داشته باشد
ابعاد انسانی و حقوق بشری
فولکر ترک با تأکید بر وضعیت بحرانی افغانستان، اظهار داشت که بسیاری از بازگشت‌کنندگان در معرض آزار، شکنجه، بازداشت‌های خودسرانه و تبعیض قرار دارند. او به‌ویژه به تهدیدات جدی علیه زنان، دختران، خبرنگاران و کارکنان دولت پیشین اشاره کرد که در سایه حاکمیت طالبان، با محدودیت‌های شدید و خطر جانی مواجه‌اند. ترک خواستار توقف فوری اخراج اجباری مهاجران شد و تأکید کرد که هرگونه بازگشت باید داوطلبانه، ایمن و با رعایت کرامت انسانی و مطابق با کنوانسیون‌های بین‌المللی باشد.
سازمان بین‌المللی مهاجرت (IOM) گزارش داده که تنها در ماه ژوئن ۲۰۲۵، بیش از ۴۴۹ هزار مهاجر افغان از ایران اخراج شده‌اند که بخش عمده‌ای از آن‌ها بدون فرصت جمع‌آوری اموال یا آمادگی برای بازگشت، به مرزها منتقل شده‌اند. این سازمان همچنین اعلام کرده که به دلیل کمبود منابع، تنها ۱۱ درصد از بازگشت‌کنندگان توانسته‌اند کمک‌های اولیه دریافت کنند
ابعاد اقتصادی و اجتماعی
بازگشت گسترده مهاجران به افغانستان، کشوری که با فقر مزمن، بیکاری شدید و کاهش کمک‌های بین‌المللی دست‌وپنجه نرم می‌کند، فشار بی‌سابقه‌ای بر زیرساخت‌های شکننده آن وارد کرده است. گزارش‌ها حاکی از آن است که بسیاری از بازگشت‌کنندگان، به‌ویژه کسانی که سال‌ها در ایران یا پاکستان زندگی کرده‌اند، با فقدان سرپناه، فرصت‌های شغلی و دسترسی به خدمات اولیه مواجه‌اند. این وضعیت می‌تواند به بی‌ثباتی داخلی و تشدید مهاجرت غیرقانونی به سمت اروپا منجر شود
در ایران، اخراج گسترده مهاجران به اختلال در بخش‌های کلیدی بازار کار، به‌ویژه در صنایع ساختمانی و کشاورزی، منجر شده است. برخی گزارش‌ها از تأثیرات اقتصادی منفی این سیاست‌ها بر خود ایران حکایت دارند.
ابعاد سیاسی و منطقه‌ای
تشدید اخراج‌ها در ایران پس از جنگ ۱۲ روزه با اسرائیل در سال ۲۰۲۵ شدت گرفت. مقامات ایرانی با استناد به نگرانی‌های امنیتی و ادعای “خرابکاری” برخی مهاجران، سیاست‌های سختگیرانه‌تری را در پیش گرفته‌اند. فاطمه مهاجرانی، سخنگوی دولت ایران، اخراج مهاجران را “خواست مردم ایران” خوانده، اما این اظهارات با انتقادات گسترده‌ای از سوی فعالان حقوق بشر مواجه شده استدر پاکستان نیز، از اکتبر ۲۰۲۳، بیش از ۸۰ هزار مهاجر افغان اخراج شده‌اند و این روند همچنان ادامه دارد. تصمیم پاکستان برای اخراج ۱.۷ میلیون مهاجر بدون مدرک، نگرانی‌های جدی را در میان نهادهای حقوق بشری برانگیخته است
حامد کرزی و اشرف غنی احمدزی، روسای جمهور پیشین افغانستان، با انتقاد از این اخراج‌ها، اظهار داشتند که شرایط کنونی افغانستان برای پذیرش بازگشت‌کنندگان مناسب نیست. خواستار توقف این روند و یافتن راه‌حل‌های انسانی شدند.
ابعاد بین‌المللی و حقوقی
نهادهای بین‌المللی، از جمله کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل (UNHCR) و سازمان عفو بین‌الملل، اخراج اجباری مهاجران را نقض کنوانسیون‌های بین‌المللی، از جمله اصل “عدم بازگرداندن” (Non-Refoulement) دانسته‌اند که کشورها را از بازگرداندن افراد به مناطقی که در معرض خطر شکنجه یا آزار قرار دارند، منع می‌کند.
یونیسف نیز گزارش داده که بیش از ۵ هزار کودک افغان در جریان اخراج‌ها از خانواده‌های خود جدا شده‌اند، که این امر نقض حقوق کودکان و تعهدات بین‌المللی است
روایت‌های انسانی
داستان‌های مهاجران اخراج‌شده، عمق فاجعه را نشان می‌دهد. شادمانی، یک مهاجر جوان، به خبرگزاری فرانسه گفت: «من عاشق درس خواندن بودم، اما در افغانستان امیدی به ادامه تحصیل ندارم.» بسیاری از مهاجران، مانند غلام‌علی، که سال‌ها در ایران زندگی کرده‌اند، از دست دادن خانه، پس‌انداز و کرامت انسانی خود سخن می‌گویند
گزارش‌های شاهدان عینی از برخوردهای خشن، مصادره اموال و شرایط غیرانسانی در کمپ‌های مرزی، به‌ویژه در زابل و اسلام‌قلعه، حکایت دارد. در یکی از موارد، باقر رضایی، مهاجر ۶۰ ساله، در کمپ زابل بر اثر ضرب‌وجرح و نبود امکانات جان باخت
اخراج گسترده مهاجران افغان نه‌تنها بحرانی انسانی در افغانستان ایجاد کرده، بلکه می‌تواند بی‌ثباتی منطقه‌ای را تشدید کند. بدون مداخله فوری و هماهنگ جامعه جهانی، این روند ممکن است به فاجعه‌ای بزرگ‌تر منجر شود. سازمان ملل و نهادهای حقوق بشری تأکید دارند که همکاری بین‌المللی برای مدیریت این بحران و حمایت از مهاجران ضروری است.
حامیه نادری
